Nằm tại địa phận xã Tân Lĩnh thuộc huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái, quần thể di tích - khảo cổ học Hắc Y được phát hiện năm 1995 là một bất ngờ thú vị bởi từ bao đời nay, người nông dân Tân Lĩnh vẫn cày bừa, gặt hái trên cánh đồng nằm ven bãi bồi ở thượng nguồn sông Chảy mà không hề biết rằng, ở bên dưới ẩn dấu một quần thể di tích cổ rộng lớn… Không chỉ gói gọn dưới cánh đồng Tân Lĩnh, quần thể di tích - khảo cổ học Hắc Y còn trải dài ra cả thung lũng và các quả núi, với diện tích hơn 5km². Chỉ cần đào xuống đất khoảng 50 - 200cm, các nhà khảo cổ đã có thể chạm tay vào những di vật có niên đại cách nay 6 - 7 thế kỷ.

Nằm tại địa phận xã Tân Lĩnh thuộc huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái, quần thể di tích - khảo cổ học Hắc Y được phát hiện năm 1995 là một bất ngờ thú vị bởi từ bao đời nay, người nông dân Tân Lĩnh vẫn cày bừa, gặt hái trên cánh đồng nằm ven bãi bồi ở thượng nguồn sông Chảy mà không hề biết rằng, ở bên dưới ẩn dấu một quần thể di tích cổ rộng lớn… Không chỉ gói gọn dưới cánh đồng Tân Lĩnh, quần thể di tích - khảo cổ học Hắc Y còn trải dài ra cả thung lũng và các quả núi, với diện tích hơn 5km². Chỉ cần đào xuống đất khoảng 50 - 200cm, các nhà khảo cổ đã có thể chạm tay vào những di vật có niên đại cách nay 6 - 7 thế kỷ.MỘT KHU QUẦN THỂ DI TÍCH - KHẢO CỔ ĐỘC ĐÁO: - Vị trí: Chùa tháp đất nung Hắc Y hay còn gọi là miếu Hắc Y, xưa kia tọa lạc trên đỉnh núi Vua Áo Đen. Chùa toạ lạc trên đỉnh đồi Hắc Y, thuộc xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên, cách Thành phố Yên Bái 80 km. - Đặc điểm: Chùa mang kiến trúc độc đáo thời Trần. Trên đồi Hắc Y có tháp Hắc Y, thành đất, bãi quần ngựa,... những dấu ấn một thời oanh liệt trong lịch sử đấu tranh giữ nước. Tương truyền rằng, vào thời vua Hùng Vương thứ 18, có một vị thần rắn hiện hình người mặc y phục đen, giúp nhà vua đánh giặc. Nay nhân dân lập miếu thờ dưới gốc cây sui cổ thụ trong khu vực đền Đại Cại. Du khách đứng dưới đền, ngước mắt nhìn núi Vua Áo Đen sừng sững với hình tượng của vị thần linh in trong vách đá trên lưng chừng núi. Phía sau đó là một thung lũng sâu với nhiều vách đá cao thấp, có bàn cờ tiên, ao trời, nhiều động nhỏ và vườn cây ăn quả… cùng với những loại gỗ quý hiếm như: Lý, đinh, sến… và một số động vật như linh dương, khỉ… Khu di tích này còn có tháp Hắc Y, đình Bến Lăn, núi thần áo Đen, đền Đại Cại. Các di tích này phần lớn đã bị đổ nát, đang được phục chế. Đình Bến Lăn hiện chỉ có những tảng đá kê chân cột đình, đường kính 0,72 mét. Núi thần áo Đen là một dãy núi đá cao, trên đỉnh có ao cá, vườn cây, dấu tích của công trình tôn giáo thời Lý - Trần. Đền Đại Cại dựng cạnh bờ sông Chảy, mặt chính của đền nhìn ra ngã ba sông và đồi Hắc Y có tên cổ là đền Ta Cại - đền Đại Cại, ngày nay nằm trên địa phận thôn Sâng, xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái. Sau nhiều lần chuyển đổi vị trí, xây dựng lại, đền Đại Cại nay định vị gần cửa ngòi Tân Lĩnh, bên tả ngạn sông Chảy. Theo sách sử xưa, qua ý kiến của giới khảo cổ học và qua hoạt động lễ hội của cư dân bản địa, khẳng định: Đền Đại Cại là một trong chuỗi hạt di sản văn hoá Hắc Y - Đại Cại quý giá. Trước thời Tự Đức, đền Đại Cại tọa lạc trên gò Đại Mạo, cạnh miếu Hắc Y, bên bờ phải của cửa ngòi Đại Cại. Đền được làm bằng gỗ tứ thiết, xây dựng theo kiểu chữ Đinh. Gian ngoài đại bái có chiều ngang xấp xỉ 12 mét, chiều dọc ngót 5 mét, chiều cao hơn 3 mét. Hậu cung chuôi vồ nối liền với đại bái, chiều ngang 3,5 mét, dài gần 8 mét. Tuy vật liệu bằng gỗ quý hiếm nhưng nghệ thuật kiến trúc thì đơn giản. Tính đến nay, đền đã trải qua ba lần di chuyển. Dưới thời Tự Đức, để việc lễ bái của nhân dân thuận tiện, đền được chuyển lần thứ nhất sang gò Đền, đối diện với gò Đại Mạo. Đến đời Khải Định, đền được dời đến vị trí hiện nay, cách vị trí trước khoảng 20 mét, nhưng cùng tọa độ. Năm 2001, đền được xây dựng lại với khuôn viên được bố cục hài hòa, hòa quyện với cảnh quan hùng vĩ xung quanh. Sau khi đón nhận Bằng Di tích lịch sử - Khảo cổ học - đền Đại Cại - chùa tháp Hắc Y, ban quản lý đền đưa tượng bà Vũ Thị Ỏn từ phủ chúa vào đền và thờ thêm Đức thánh Trần Nhật Duật, lấy ngày tiệc giỗ là ngày 26 tháng 8. Trong đền có một sắc phong niên hiệu Lê Cảnh Hưng thứ 44 (năm dương lịch, 1784), một sắc phong thời Tự Đức, hai sắc phong Khải Định, một sắc phong Thành Thái và một sắc phong Duy Tân. Xưa và nay, đền thờ Phật Tam Thế, Tam tòa Vương Quốc Mẫu, Đức Thánh Trần, hầu Đức Thánh Trần còn có hai quan lớn đệ nhị, quan Hoàng đệ nhị và Cô, Cậu. Cạnh đền còn có phủ Chúa thờ bà Vũ Thị Ỏn và hai bà hầu là bà Vy Thị Cầm và bà Vũ Thị Thanh. Tương truyền, khi bà Vũ Thị Ỏn đem quân đánh giặc Tào Nương, đến Đài Kỵ thì cạn kiệt lương thực, bà được hai nữ tướng chi viện, nhưng thuyền bị bão đánh đắm sông, ba bà thua trận và “hóa” tại đây. Đền Đại Cại thờ Phật và chư thánh như nhiều đền khác. Riêng tiệc Chúa bà Vũ Thị Ỏn và hai bà hầu ấn định vào ngày 25 tháng 2 âm lịch hàng năm. Theo mo đình và già làng ở các xã Phan Thanh, Tân Lập, Tô Mậu, Mai Sơn, Lâm Thượng… thuật lại thì lễ tiết có tên là “Bà Chúa khao quân”, tái hiện lễ mừng công hào hùng. Lễ vui, sống động, nghênh đón ba quân chiến thắng trở về. Trong lễ, một người sắm vai nữ tướng đeo kiếm, dáng điệu oai phong hùng dũng tiến ra hướng nhìn ba quân rồi lớn tiếng tuyên bố khao thưởng quân sĩ. Ba quân "dạ" vang rừng núi. Hoa quả, xôi thịt, được đem ra, quân tự tay đón lấy đồ thưởng. Lễ tất cũng do nữ tướng điều khiển. Cách thành phố Yên Bái 73 km theo đường bộ Yên Bái - Lục Yên, cách thị trấn huyện lị Lục Yên 11 km theo đường Lục Yên - Yên Bái, đền Đại Cại có vị trí thuận lợi cho du khách ghé thăm. Đến chiêm bái đền Đại Cại, khách hành hương sẽ được ngắm cảnh sơn lâm hùng vĩ, tìm hiểu lịch sử, phong tục, tập quán bản địa. Có rất nhiều điều vừa bí ẩn, vừa mới mẻ của quần thể di tích Hắc Y - Đại Cại đang chờ du khách khám phá.