Tục cúng vía trâu - “Tám khuôn quái” là một sinh hoạt văn hóa độc đáo của người Thái Mường Lò - Văn Chấn - Yên Bái. Tục lệ này có từ lâu đời và được các thế hệ của người Thái Mường Lò duy trì đến ngày nay.

Tục cúng vía trâu - “Tám khuôn quái” là một sinh hoạt văn hóa độc đáo của người Thái Mường Lò - Văn Chấn - Yên Bái. Tục lệ này có từ lâu đời và được các thế hệ của người Thái Mường Lò duy trì đến ngày nay. Cũng như nhiều dân tộc có cùng phương thức canh tác lúa nước, người Thái Đen Mường Lò - Yên Bái dùng trâu làm sức kéo để khai đất vỡ hoang, cày bừa... Trâu cùng người vất vả một nắng hai sương, bầu bạn với người, đến khi có thành quả lao động lại chỉ khiêm nhường hưởng cỏ, rơm, rạ, để người được hưởng bát cơm dẻo thơm. Vì thế, con trâu đã gắn liền với nhiều mặt đời sống sinh hoạt và tâm linh của người Thái Đen Mường Lò. Trong lễ “xên bản xên mường” - tức cúng bản cúng mường, trâu là lễ vật không thể thiếu. Trong các đám ma đưa tiễn hồn người quá cố về mường trời, trâu là lễ vật không chỉ mang ý nghĩa vật chất đơn thuần, mà còn là tư liệu sản xuất cho hồn người có điều kiện “sống” tiếp ở một thế giới khác. Ngày nay, dưới chân dòng thác “Nậm tốc tát” - tức thác nước rơi - thuộc xã Thạch Lương, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái vẫn còn bãi đá thiêng gọi là “Đông quái hà” tức là rừng trâu chết. Tương truyền, đó là phần hồn của những con trâu dùng làm vật tế lễ trong các đám ma người Thái Đen hóa thành. Hàng năm đến mùa vụ, linh hồn người chết từ trên trời lại xuống đây dắt trâu về cày bừa. Trên nóc nhà người Thái Đen có biểu tượng “Khau cút” là hình hai thanh gỗ đóng chéo nhau hình chữ X mà một trong những ý nghĩa là cặp sừng trâu cách điệu... Lễ hội cúng vía trâu - “Tám khuôn quái” là một sinh hoạt văn hóa độc đáo của người Thái Đen Mường Lò - Yên Bái. Tục lệ này đã có từ lâu đời và được các thế hệ người Thái Mường Lò duy trì đến ngày nay. Lễ cúng vía trâu bao giờ cũng được tổ chức trọng thể vào sáng sớm ngày 14 tháng 7 âm lịch - “Xíp xí”. Đây là Tết rất quan trọng của người Thái Đen Mường Lò. Theo lịch Thái cổ, đây là ngày 14 tháng Giêng. Ngày xưa, người Thái chỉ cấy một vụ, “Xíp xí” là lúc đã cấy xong, trâu đã giúp người hoàn thành một mùa vụ cày bừa vất vả, cần được nghỉ ngơi chăm bẵm để có sức cho vụ mới. Sáng sớm trẻ em đưa trâu đi tắm sạch sẽ, người nhà chuẩn bị mâm lễ vật, rồi mời bà mo - “Một nhính” tổ chức lễ cúng. Bà mo khấn rằng: “Trời làm nên con trâu/Trâu cái đen đến trước/Trâu cái trắng đến sau/ Trâu mộng trâu đực đen/Trâu quế, trâu cái trắng”. Lời khấn chân thành mộc mạc như nói lên một tất yếu ngẫu nhiên, nhưng mang một ý nghĩa sâu xa: Kiếp trâu vất vả là do trời sinh, mong trâu có sự thông cảm với người. Người cũng dành tình cảm đặc biệt với trâu cái, bởi ngoài vất vả như trâu đực, thì trâu cái còn có thiên chức sinh sản, nuôi con để có đàn trâu đông đúc giúp người. Tiếp theo lời khấn kể về nỗi vất vả của trâu: “Mưa rơi mày xuống cày ruộng mạ/Sấm sét mày xuống bừa ruộng sâu”. Người luôn yêu quý trâu. Song có lúc do sức ép của mùa vụ, của cuộc sống, người đối xử với trâu không được như ý. Bản chất con người vốn lương thiện, cảm thông cho nỗi vất vả của trâu đã bầu bạn, cùng người một nắng hai sương, nên khi biết “làm trái ý trâu nhiều lắm” đã rất hối hận: “Bởi vậy mới mang con gà to đến mổ/Đem con gà lớn đến để đền ơn/Sai ý trâu có gà to đến hầu/Trái ý trâu có gà lớn đến báo đáp”. Không chỉ vậy, người chân thành mời trâu hưởng những thành quả lao động trâu đã giúp người làm nên: “Mời vía của trâu/Mời trâu ăn nhé/ Rượu cái ăn rất ngọt/Rượu nấu uống rất ngon/Ăn cơm ruộng thơm dẻo trắng nõn/Ăn cơm gạo sạch sẽ trắng ngần”... Khấn xong, bà mo đổ rượu, xoa muối vào mồm trâu, rồi bón cơm, thịt gà, cỏ non cho trâu cái trước rồi mới bón cho các con trâu khác. Lúc này, mỗi người đều bón cho trâu cỏ, cơm, gà, vỗ về trâu, trẻ em trèo lên lưng trâu vuốt ve âu yếm. Người lớn gói xôi, thịt gà để trẻ em mang trâu ra đồng chăn. Mọi người lên nhà làm lễ cúng tổ tiên, ăn uống vui vẻ và đi chơi thăm thú họ hàng, bè bạn. Trong ngày lễ này, bao giờ bà con cũng làm một loại bánh gọi là: “Pảnh xíp xí”, mô phỏng linh vật của trâu, với ngụ ý mong cho trâu sinh đẻ được nhiều và khỏe mạnh. Ngày hôm sau, ở những nơi không có bãi chăn thả, mọi người mang trâu đi gửi trên các bản người Mông, Dao. Khi trẻ con mang trâu lên bãi chăn thả, chúng chọn một bãi cỏ rộng, sạch, mang thức ăn ra, cùng vui. Lễ cúng vía trâu của người Thái Đen Mường Lò mang đậm dấu ấn văn hóa của một nền văn minh lúa nước đậm đà bản sắc dân tộc. Người Thái có câu: “Thóc lúa đặt ngôi trên”. Lễ cúng vía trâu vào ngày Tết “Xíp xí” không chỉ coi trọng công sức của trâu đã vất vả nhọc nhằn giúp người có được thực phẩm quý hơn cả vàng bạc, mà còn có ý nghĩa tôn vinh công sức lao động nói chung, chuyên chở những ý nghĩa nhân sinh cao đẹp.