Khách thập phương đến với các lễ hội tâm
linh Yên Bái để cầu lộc cầu tài, cầu bình yên vào những dịp đầu xuân năm mới,
ngoài các điểm đến quen thuộc như: đền Đại Cại (Lục Yên), đền Tuần Quán, chùa
Ngọc Am (thành phố Yên Bái), đền Đông Cuông và Nhược Sơn (Văn Yên)... còn có
đền Quy Mông tọa lạc bên dòng sông Hồng thuộc xã Quy Mông huyện Trấn Yên.
Đình và đền Quy Mông đã có từ hàng trăm năm
nay. Theo bản Phó y sao ngày 6 tháng Giêng năm Tự Đức thứ 2 năm 1850 được lưu
giữ tại di tích đã ghi rõ đình, đền Quy Mông thờ rất nhiều nhân thần cụ thể.
Tại đình Quy Mông thờ Đệ Nhất Quốc Chủ Thông, Đại Vương Tản Viên Sơn Thần là
một nhân thần huyền sử, một trong Tứ bất tử của dân tộc Việt Nam, các sự việc
liên quan được ghi chép khá nhiều trong các thư tích cổ, cả chính sử cũng như dã
sử (các truyền thuyết sử miệng) thờ Đệ Nhị Cao Sơn Đại Vương là một trong 3 vị
Tản viên Sơn thánh, vị thần này được thờ cúng ở nhiều nơi tại các đình làng ở
vùng Bắc bộ, Cao Sơn Đại Vương tên thật là Hiền sống ở thời Hùng Vương thứ 18
(Hùng Duệ Vương), Cao Sơn cùng với Quý Minh là em họ của Tản viên Sơn Thần có
công điều binh khiển tướng giúp Hùng Duệ Vương đánh thắng quân Thục.
Thờ Đệ Tam Trấn Quốc Đại Vương, Đệ Tứ Phiên
Quốc Đại Vương, thờ 18 vị văn võ lang quân và Đệ Nhất Thần Nông Thị Chi. Tại
Đền Quy Mông thờ Vọng Mẫu Đông Cuông, thờ Bà Vương Mẫu Quế Hương công chúa và
thờ bà Nguyễn Thị Hoa là nhân vật trong lịch sử cùng 2 em gái khai phá lập ấp
từ Ngòi Rào đến Ngòi Thia gồm các xã: Quy Mông, Yên Thành (Trấn Yên) và các xã
Hoàng Thắng, Xuân Ái, Yên Hợp, Yên Phú, Đại Phác, An Thịnh huyện Văn Yên.
Quần thể di tích đình và đền Quy Mông tọa
lạc trên quả đồi hình báp úp có phong thủy đẹp và bề thế ở tại làng Cháy xã
Tướng Quân (nay là thôn Hợp Thành, xã Quy Mông, Trấn Yên). Kiến trúc của đình
và đền giống nhau, mặt bằng thống nhất theo lối chữ nhất gồm 3 gian cột gỗ, lợp
cọ, có 2 phần đại bái và hậu cung, liên kết với nhau theo kiểu mái thường thấy
thế kỷ XIX và đầu XX. Nghệ thuật trang trí đình và đền hầu hết được chạm khắc
công phu thể hiện nghệ thuật điêu khắc gỗ tinh vi mang đậm tính chất văn hoá
dân gian truyền thống của dân tộc Việt Nam.
Hiện trong đình, đền còn lưu giữ được nhiều
các di vật quý, có giá trị về mặt khảo cổ như: hoành phi, câu đối, ngai thờ, ô,
lọng, đặc biệt còn lưu giữ 11 sắc phong và 1 bản phó y của các triều đại nhà
Nguyễn, trong đó, tại Đình lưu giữ 9 sắc phong: Đệ Nhất Quốc Tản viên Sơn Thần
có 4 đạo sắc, đạo sắc thứ nhất vào năm Duy Tân Tam niên (1909), đạo sắc thứ 2
vào năm Duy Tân ngũ niên (1911), và 2 đạo sắc vào năm Khải Định cửu niên
(1924); Đệ Nhị Cao Sơn đại vương trung đẳng thần gồm có 3 đạo sắc, đạo sắc thứ
nhất vào năm Thành Thái nguyên niên (1899), đạo sắc thứ 2 vào năm Duy Tân tam
niên (1909), đạo sắc thứ 3 vào năm Khải Định cửu niên (1924); Đệ tam Trấn Quốc
Đại vương trung đẳng thần có 2 đạo sắc, đạo sắc thứ nhất vào năm Duy Tân ngũ
niên (1911), đạo sắc thứ 2 vào năm Khải Định Cửu niên (1924).
Tại Đền hiện lưu giữ 2 sắc phong cho Quế
Hương công chúa vào năm Duy Tân Ngũ niên (1911) và năm Khải Định cửu niên
(1924). Xuân thu nhị kỳ hàng năm, đình và đền Quy Mông thường tổ chức các lễ
hội chính như: lễ tiệc chính vào ngày 7/1 âm lịch; Lễ cầu hạ điền ngày 3/3 Âm
lịch; lễ đại tiệc thu ngày 17/7 Âm lịch; lễ mừng cơm mới ngày 9/9 Âm lịch; lễ
cấm cửa rừng ngày 25/12 Âm lịch. Ngoài các lễ chính, đình, đền Quy Mông còn tổ
chức hội với các trò chơi dân gian hấp dẫn giàu truyền thống văn hoá dân tộc
như: đánh đu, hát múa, đẩy gậy, kéo co, ném còn...
Với giá trị lịch sử văn hoá to lớn của
đình, đền Quy Mông, việc bảo tồn, giữ gìn và phát huy những giá trị lịch sử văn
hoá truyền thống của dân tộc theo tinh thần Nghị quyết Trung ương V khoá 8 về
"Xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân
tộc" là việc làm quan trọng hết sức ý nghĩa. Ngày 9/2/2011 đình, đền Quy
Mông đã vinh dự được đón nhận Bằng công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.