Lễ hội giã cốm hay còn gọi là “Tăm Khảu Mảu” có nghĩa là giã cốm với những động tác nhịp chày nhịp nhàng giàu sức biểu cảm, thể hiện ước vọng của lòng người về một cuộc sống thanh bình no đủ. Lễ hội là phong tục tập quán, nét văn hóa truyền thống lâu đời của đồng bào dân tộc Tày ở xã Đồng Khê, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái.

Lễ hội giã cốm hay còn gọi là “Tăm Khảu Mảu” có nghĩa là giã cốm với những động tác nhịp chày nhịp nhàng giàu sức biểu cảm, thể hiện ước vọng của lòng người về một cuộc sống thanh bình no đủ. Lễ hội là phong tục tập quán, nét văn hóa truyền thống lâu đời của đồng bào dân tộc Tày ở xã Đồng Khê, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái.1. Nguồn gốc lễ hội Du khách đi từ thành phố Yên Bái, ngược đường miền Tây, vượt qua Đèo Ách bên nắng bên mưa là tới Đồng Khê, huyện Văn Chấn. Nơi đây có thung lũng Nà Trạm xinh đẹp, bằng phẳng dưới chân núi Linh Nam và Pu Cóp Mưa. Nà Trạm là địa bàn sinh sống chủ yếu của đồng bào Tày với những lễ thức sinh hoạt văn hóa truyền thống còn được lưu giữ qua nhiều thế hệ. Trong đó có lễ hội giã cốm hay còn gọi là “Tăm Khảu Mảu”. Lễ hội giã cốm là phong tục tập quán, nét văn hóa truyền thống lâu đời của đồng bào dân tộc Tày ở xã Đồng Khê, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. Cốm không chỉ có ý nghĩa đối với nhà nông mà nó còn mang ý nghĩa tâm linh, bởi sau khi kết thúc mùa thu hoạch lúa người nông dân muốn có hạt cốm thơm để dâng lên tiên tổ, cầu mong trời đất luôn mưa thuận gió hòa, giúp người nông dân gặp nhiều may mắn trong lao động, sản xuất. Do đó, cứ vào khoảng tháng 9, tháng 10 âm lịch hàng năm khi lúa nếp vừa chớm vào chắc, hạt lúa ngả màu vàng nhạt là thời điểm người dân tổ chức lễ hội giã cốm dâng lễ tổ tiên. 2. Thời gian tổ chức lễ hội Lễ hội Tăm Khảu Mảu được tổ chức vào khoảng tháng 9, tháng 10 âm lịch hàng năm. 3. Địa điểm tổ chức lễ hội Xã Đồng Khê, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. 4.  Phần lễ hội Mỗi độ cuối thu, khi những bầu sữa nếp trên cánh đồng Nà Trạm vào độ đỏ đuôi mà tiếng Tày gọi là khảu pen rang thì cũng là lúc bắt đầu lễ Tăm Khảu Mảu. Từ sáng sớm, khi những hạt sương thu còn đọng trên những tấm mạng nhện mỏng manh, các noọng duyên dáng trong những bộ áo váy chàm xanh thẫm, lấp lánh vòng xà tích ánh bạc, đeo ớp bên hông, tay cầm hái nhỏ râm ran rủ nhau ra thửa ruộng đầu bản, ngắt lúa nếp về chuẩn bị cho lễ Tăm Khảu Mảu. Cốm được làm từ giống nếp, đặc sản của địa phương. Thóc để làm cốm được chọn rất cầu kỳ, phải là thóc nếp, hạt mẩy và có màu vàng nhạt đều. Cốm được làm theo hai cách, có thể luộc thóc hoặc rang thóc vừa chín tới, sau đó để nguội rồi đem giã, sàng sảy để loại bớt vỏ trấu rồi đem bỏ vào “đuống” giã tiếp (đuống được làm bằng gỗ sấu). Khi thóc được đưa vào giã cốm cũng là lúc dân bản tổ chức lễ hội vui chơi, reo hò theo giai điệu của tiếng chày, tiếng đuống. Linh hồn và nét đặc sắc của lễ Tăm Khảu Mảu, thể hiện sinh động nhất ở phần giã cốm. Âm thanh náo nức gọi mời của lễ hội cất lên nhờ sự kết hợp hài hòa theo niêm luật giữa Tăm Khảu Mảu và quéng loong (tức là giữa động tác giã thuần túy và nghệ thuật gõ chày vào thân đuống). Chày và đuống nguyên thủy là những công cụ lao động, dùng bóc tách hạt lúa thành gạo. Khi văn hóa ẩm thực thăng hoa thành văn hóa tinh thần, đáp ứng nhu cầu thưởng thức ngày càng cao của con người, thì chày và đuống trở thành nhạc và đạo cụ trong lễ hội. Chày được làm bằng những thân cây sồi vừa nắm tay cầm và dài chừng 1,5 mét. Đuống có hình dạng giống chiếc thuyền độc mộc. Các bậc cao niên ở thung lũng Nà Trạm bảo rằng: Chỉ có những cây đuống làm bằng thân sấu già trên núi Pu Cóp Mưa và Linh Nam mới cho những âm thanh vang ấm. Giã cốm được tiến hành qua sáu bài theo những thể thức nhất định. Mỗi bài theo một nhịp, diễn tả nhiều ý nghĩa khác nhau, vừa mang màu sắc tâm linh vừa chứa đựng những ý niệm phồn thực. Nhịp đuống là những bài ca về tình yêu, đạo đức, ý chí, tình cảm và còn là tín hiệu nóng ấm của con tim, là sợi dây gắn kết cộng đồng, thắp sáng niềm tự hào về truyền thống văn hóa của dân tộc. “Kha tham” là bài giã đầu tiên, gồm ba người gõ đuống theo nhịp đi. Các đuống hai bên chống chày, đung đưa theo nhịp đuống bạn để phụ họa và tăng thêm phần say sưa cho lễ hội. “Lạc thác” là bài giã tám người một đuống, đồng loạt theo nhịp điệu đều đặn và giòn giã. Tiếp đến là bài “Cắp cáng”. Tiếng đuống da diết, đượm chút buồn, gợi nhớ câu chuyện tình đau thương và đẹp của đôi trai gái yêu nhau tha thiết, nhưng vì sự hà khắc của lễ giáo xưa, họ đã phải chết, biến thành đôi chim suốt đời gọi nhau “Cắp cáng …cắp… cắp… cáng”. Đó cũng là quan niệm về tình yêu thuần khiết, thủy chung và khát vọng yêu thương của người miền núi. Hai cây sào nứa vỗ nhẹ bên thân đuống, cùng tiết nhịp khoan nhặt ở bài “Kèn lừa” là những lời nhắn nhủ ân tình của người xưa về kinh nghiệm sống, để tránh những tai họa có thể xảy ra trên sông nước. “Kèn lừa” cũng chính là mong ước của lòng người về những may mắn trong cuộc đời. Đặc biệt ở bài “Tăm húc” có nghĩa là dệt vải. Truyền thống tốt đẹp của phụ nữ Tày được thể hiện qua những động tác mô phỏng hình ảnh thoi đưa nhịp nhàng và âm thanh rộn ràng của khung cửi. Từ những sợi lanh nhỏ, nhờ ban tay khéo léo và đức tính cần mẫn, người phụ nữ đã dệt nên ước mơ, hạnh phúc, dệt thành tiếng nói tâm tư tình cảm, thành niềm tự hào và tô thắm sắc màu xứ sở. “Tạp hua ma” (Tức là: Đập đầu chó) là bài giã cuối cùng và cũng là lúc hạt cốm xanh, dẻo hình thành. Những tiếng đuống dồn dập, tựa tiếng thét căm giận và quyết tâm xua đuổi diệt trừ loại lang sói - diệt trừ cái ác bảo vệ cuộc sống an vui hạnh phúc cho bản làng. Có hạt cốm rồi, người ta tiến hành chế biến thành nhiều món ăn mang phong vị ẩm thực của người Tày. Hạt cốm tươi dùng làm món tráng miệng ăn kèm với chuối chín. Cốm xanh dẻo thơm quện với hương vị ngọt ngào của chuối ngự cuối thu thật hấp dẫn. Cốm tươi còn được nấu với nước luộc vịt, cho một thứ cháo sánh, có thể gắp được ăn vừa thơm mát lại vừa ngậy. Cũng những hạt cốm tươi ấy, đem rang lên cho phồng, ăn vào giòn tan thơm ngọt. Rồi còn cả món cốm đồ xôi, gói lá dong xanh, để cả ngày vẫn dẻo thơm hương vị núi ngàn. Nhìn chung các món ăn chế biến từ hạt cốm xanh rất đặc biệt và chỉ có nếm thử mới cảm nhận hết vị thơm ngon và sự độc đáo trong văn hóa ẩm thực của người Tày nơi thung lũng Nà Trạm này. Trong ngày lễ Tăm Khảu Mảu, con cháu bao giờ cũng dành những hạt cốm đầu tiên, bát cháo cốm múc ra trước nhất và gói xôi cốm vừa xơi ra từ chõ đồ còn nghi ngút khói hương mùa nếp mới, thành kính dâng lên Xó ma và bàn thờ Thổ công. Nghi thức này là để bày tỏ lòng biết ơn sâu nặng với đất trời, tổ tiên và cũng là tâm nguyện gìn giữ truyền thống văn hóa bao đời của dân tộc mình. Lễ hội Tăm Khảu Mảu có thể kéo dài tới tận đêm khuya. Càng về đêm, tiếng đuống càng say sưa. Lễ hội Tăm Khảu Mảu là một hoạt động văn hóa dân gian, mang bản sắc riêng có của dân tộc Tày xã Đồng Khê, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. Du khách gần xa hãy một lần đến với lễ hội Tăm Khảu Mảu để được hòa mình, được sống trong không khí lễ hội của làng, của bản, của những con người nhiệt tình và mến khách nơi đây.