Để thực hiện cho công tác lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức bầu cử được đồng bộ, khoa học, đổi mới, đúng trình tự, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng đại biểu nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước tiếp tục đổi mới tổ chức và nâng cao hiệu quả hoạt động của Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp, tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội Nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã thông qua Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân và Luật có hiệu lực từ ngày 01/09/2015.
Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân được ban hành nhằm cụ thể hóa quy định của Hiến pháp về Hội đồng bầu cử quốc gia; bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật; khắc phục những hạn chế, bất cập của Luật Bầu cử trước đây và hợp nhất hai Luật trước đây là Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và Luật bầu cử đại biểu HĐND. Tuy nhiên phải bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác bầu cử, qua đó lựa chọn và bầu ra những người ưu tú, đại diện cho các tầng lớp nhân dân nhằm nâng cao chất lượng đại biểu Quốc hội, đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp. Phát huy dân chủ, hoàn thiện cơ chế bầu cử. Bảo đảm sự phù hợp của Luật với Hiến pháp và tính đồng bộ của hệ thống pháp luật để công dân thực hiện đầy đủ quyền bầu cử, ứng cử. Đánh giá thực tiễn để sửa đổi, bổ sung, khắc phục những hạn chế, bất cập trong bầu cử. Bảo đảm tính kế thừa, luật hoá một số quy định hoạt động bầu cử trên cơ sở kinh nghiệm thực tiễn. Đồng thời phải bảo đảm phù hợp với thể chế chính trị, điều kiện, hoàn cảnh thực tiễn về kinh tế - xã hội của đất nước trong tình hình hiện nay, Luật gồm có 10 chương và 98 điều.
Một số điểm mới của Luật bầu cử năm 2015:
1. Ngày bầu cử phải là ngày chủ nhật và được công bố chậm nhất là 115 ngày trước ngày bầu cử. So với luật cũ là tăng thêm 10 ngày, việc tăng thêm 10 ngày nhằm tạo điều kiện về thời gian để chuẩn bị và giúp tiến hành các trình tự bầu cử được thuận lợi hơn, tuy nhiên phải đảm bảo các bước trong quy trình hiệp thương theo đúng quy định. Ngày bầu cử chính thức là vào ngày chủ nhật 22/5/2016 (điều 5)
2. Thường trực HĐND các cấp dự kiến cơ cấu, thành phần và phân bổ số lượng người được giới thiệu ứng cử đại biểu Hội đồng nhân dân sau khi thống nhất với UBND và Ban Thường trực Ủy ban MTTQVN cùng cấp. Chậm nhất là 105 ngày trước ngày bầu cử ngày 17/02/2016 hiệp thương vòng 1.
3. Theo Luật Bầu cử đại biểu QH và đại biểu HĐND năm 2015 (Khoản 2 và Khoản 3, điều 8) quy định số lượng người dân tộc thiểu số được giới thiệu ứng cử đại biểu Quốc hội do Uỷ ban thường vụ Quốc hội dự kiến trên cơ sở đề nghị của Hội đồng dân tộc của Quốc hội, bảo đảm có ít nhất 18% tổng số người trong danh sách chính thức những người ứng cử đại biểu Quốc hội là người dân tộc thiểu số.
Số lượng cơ cấu nữ được giới thiệu ứng cử đại biểu Quốc hội do Uỷ ban thường vụ Quốc hội dự kiến trên cơ sở đề nghị của Đoàn Chủ tịch BCH TW Hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam, bảo đảm có ít nhất 35% tổng số người trong danh sách chính thức những người ứng cử đại biểu Quốc hội là phụ nữ.
4. Về đơn vị bầu cử Đại biểu Quốc hội mỗi đơn vị bầu cử được bầu không quá 3 đại biểu. Đại biểu Hội đồng nhân dân Mỗi đơn vị bầu cử được bầu không quá 5 đại biểu.( Khoản 4 điều 10).
5. Những trường hợp không được tham gia vào các tổ chức phụ trách bầu cử Người ứng cử đại biểu Quốc hội, đại biểu Hội đồng nhân dân không được làm thành viên Ban bầu cử hoặc Tổ bầu cử ở đơn vị bầu cử mà mình ứng cử. Nếu đã là thành viên của Ban bầu cử hoặc Tổ bầu cử ở đơn vị bầu cử mà mình ứng cử thì người ứng cử phải xin rút khỏi danh sách thành viên của tổ chức phụ trách bầu cử đó chậm nhất là vào ngày công bố danh sách chính thức những người ứng cử. Trường hợp người ứng cử không có đơn xin rút thì cơ quan đã quyết định thành lập Ban bầu cử, Tổ bầu cử đó ra quyết định xóa tên người ứng cử khỏi danh sách thành viên của tổ chức phụ trách bầu cử và bổ sung thành viên khác để thay thế.(điều 27).
6. Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân năm 2015 quy định Hội đồng bầu cử quốc gia do Quốc hội thành lập, có từ mười lăm đến hai mươi mốt thành viên gồm Chủ tịch, các Phó Chủ tịch và các Ủy viên là đại diện Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chính phủ, Ủy ban trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và một số cơ quan, tổ chức hữu quan. (Luật cũ gọi là Hội đồng bầu cử ở Trung ương do Uỷ ban thường vụ Quốc hội thành lập) có nhiệm vụ tổ chức bầu cử đại biểu Quốc hội; chỉ đạo, hướng dẫn công tác bầu cử đại biểu HĐND các cấp ( Khoản 1 điều 12).
7. Luật quy định cử tri là người đang bị tạm giam, tạm giữ, đang chấp hành biện pháp đưa vào cơ sở giáo dục bắt buộc, cơ sở cai nghiện bắt buộc, cũng được ghi tên vào danh sách cử tri để bầu đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND cấp tỉnh nơi người đó đang bị tạm giam, đang được giáo dục, cai nghiện bắt buộc. Như vậy, những trường hợp không được ghi tên vào danh sách cử tri để bầu đại biểu QH và đại biểu HĐND là những người bị tước quyền bầu cử khi đang theo bản án, quyết định của Toà án đã có hiệu lực pháp luật, người đang phải chấp hành hình phạt tù và người mất năng lực hành vi dân sự (Khoản 5, điều 29).
Bên cạnh đó, cử tri là người tạm trú và có thời gian đăng ký tạm trú tại địa phương chưa đủ 12 tháng, cử tri là quân nhân ở các đơn vị vũ trang nhân dân được ghi tên vào danh sách cử tri để bầu đại biểu Quốc hội, đại biểu HĐND cấp tỉnh và cấp huyện ở nơi tạm trú hoặc đóng quân. Công dân Việt Nam ở nước ngoài trở về trong khoảng thời gian sau khi danh sách cử tri đã được niêm yết và trước thời điểm bắt đầu bỏ phiếu 24 giờ, thì đến UBND cấp xã xuất trình Hộ chiếu để ghi tên vào danh sách cử tri và nhận thẻ cử tri. Xuất trình tại nơi đăng ký thường trú thì được bầu đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND cấp tỉnh, huyện, xã. Xuất trình tại nơi đăng ký tạm trú thì được bầu đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND cấp tỉnh, huyện. Cử tri có thể xin giấy chứng nhận của UBND cấp xã tham gia bỏ phiếu bầu đại biểu Quốc hội, đại biểu HĐND cấp tỉnh ở nơi khác.
8. Về tiêu chuẩn của người ứng cử đại biểu Quốc hội đã được quy định tại Luật tổ chức Quốc hội, còn tiêu chuẩn đại biểu HĐND quy định trong Luật tổ chức chính quyền địa phương. Tuy nhiên, Luật bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND quy định về hồ sơ bầu cử so với Luật 2003 có bổ sung thêm Bản kê khai tài sản giúp cơ quan, tổ chức, đơn vị có thẩm quyền biết được tài sản, thu nhập của các ứng cử viên trước khi tham gia ứng cử nhằm minh bạch về tài sản, thu nhập của ứng cử viên đó; phục vụ cho công tác quản lý cán bộ, công chức góp phần phòng ngừa và ngăn chặn hành vi tham nhũng và có cơ sở để giải thích với cử tri khi cử tri có yêu cầu.
Đồng thời Luật bổ sung những trường hợp không được ứng cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân có sửa đổi, bổ sung theo Luật xử lý vi phạm hành chính bao gồm cả người đang chấp hành biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở giáo dục bắt buộc, đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc hoặc giáo dục tại xã, phường, thị trấn (Khoản 5 điều 37). Trên cơ sở các quy định Luật Tổ chức Quốc hội và Luật Tổ chức chính quyền địa phương, các cơ quan, tổ chức, đơn vị được quyền giới thiệu người ra ứng cử cần đề cao trách nhiệm, giới thiệu những ứng cử viên tiêu biểu, có độ tuổi theo quy định, có đủ tài, đủ đức để cử tri có điều kiện lựa chọn người thực sự xứng đáng làm đại biểu cho mình để bảo đảm chất lượng từng bước nâng cao hơn nữa năng lực, trình độ của đại biểu.
9. Về việc giới thiệu người ứng cử đại biểu Hội đồng nhân dân cấp xã ở thôn, tổ dân phố thực hiện theo Nghị quyết 1134 ngày 18/01/2016 của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội. Nên lưu ý là tổ chức Hội nghị cử tri giới thiệu người ứng cử đại biểu Hội đồng nhân dân cấp xã ở thôn, tổ dân phố. Nếu khu dân cư có dưới một trăm cử tri thì tổ chức hội nghị toàn thể, nhưng phải bảo đảm trên 50% số cử tri tham dự. Nơi có một trăm cử tri trở lên thì phải bảo đảm trên 55 cử tri tham dự.
10. Đối với bầu cử đại biểu HĐND thì số người trong danh sách ứng cử đại biểu Hội đồng nhân dân ở mỗi đơn vị bầu cử phải nhiều hơn số lượng đại biểu được bầu đã ấn định cho đơn vị bầu cử đó; nếu đơn vị bầu cử được bầu ba đại biểu thì số người trong danh sách ứng cử phải nhiều hơn số lượng đại biểu được bầu ít nhất là hai người; nếuđơn vị bầu cử được bầu từ bốn đại biểu trở lên thì số người trong danh sách ứng cử phải nhiều hơn số lượng đại biểu được bầu ít nhất là ba người. Hội đồng bầu cử quốc gia hướng dẫn đối với trường hợp khuyết người ứng cử vì lý do bất khả kháng (Khoản 3, điều 58).
Về số lượng danh sách ứng cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân. Đối với bầu cử đại biểu Quốc hội thì danh sách ứng cử đại biểu Quốc hội ở mỗi đơn vị bầu cử phải nhiều hơn số lượng đại biểu được bầu đã ấn định cho đơn vị bầu cử đó ít nhất là 2 người. Trong trường hợp khuyết người ứng cử vì lý do bất khả kháng thì Hội đồng bầu cử quốc gia xem xét, quyết định (Khoản 6, điều 57).
Trên đây là một số điểm mới khi tổ chức thực hiện triển khai Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND năm 2015. Ngoài ra còn thực hiện đúng các mốc thời gian theo luật định các công việc về bầu cử như: Quyết định cơ cấu thành phần, phân bổ số lượng người được giới thiệu ứng cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân, tiến hành hiệp thương lựa chọn, giới thiệu người ứng cử đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân, thành lập các tổ chức bầu cử ở địa phương, đồng thời tăng cường công tác thông tin, tuyên truyền, an ninh, trật tự, kiểm tra đôn đốc việc thi hành pháp luật về bầu cử, tổ chức triển khai cụ thể theo lộ trình thời gian của cuộc bầu cử. ..... để cuộc bầu cử thực sự dân chủ, bình đẳng, đúng pháp luật và thực hiện nghiêm túc quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm, tham gia tự giác, tích cực, chủ động để cuộc bầu cử thực sự là ngày hội của toàn dân, qua đây lựa chọn bầu ra những đại biểu tiêu biểu về đức, về tài, xứng đáng đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân trong Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp trong nhiệm kỳ mới.