Mang tinh hoa của đất trời, Mường Lò - Nghĩa Lộ - một vùng đất phì nhiêu, trù phú, nơi có cánh đồng bằng phẳng, thẳng cánh cò bay rộng thứ hai khu vực Tây Bắc, nổi tiếng với “gạo trắng, nước trong”. Nơi đây còn là mảnh đất quần cư của người Thái đen giàu bản sắc, phong tục, tập quán. Có lẽ vậy, mà Mường Lò được ví như quà tặng của tạo hóa cho núi rừng Tây Bắc.

Mang tinh hoa của đất trời, Mường Lò - Nghĩa Lộ - một vùng đất phì nhiêu, trù phú, nơi có cánh đồng bằng phẳng, thẳng cánh cò bay rộng thứ hai khu vực Tây Bắc, nổi tiếng với “gạo trắng, nước trong”. Nơi đây còn là mảnh đất quần cư của người Thái đen giàu bản sắc, phong tục, tập quán. Có lẽ vậy, mà Mường Lò được ví như quà tặng của tạo hóa cho núi rừng Tây Bắc. Cả cung đường Tây Bắc thì xứ Mường Lò luôn có sức hấp dẫn, say đắm lòng người đến chiêm ngưỡng, thưởng ngoạn dù chỉ một lần trong đời. Mường Lò được bao bọc bởi dãy Hoàng Liên hùng vĩ. Mảnh đất rộng chưa đầy 3.000 ha này là nơi sinh sống của 17 dân tộc anh em trong đó dân tộc Thái chiếm tới 44% với bao bí ẩn, hấp dẫn về văn hóa khiến người đời mê mẩn khám phá. Có người lại nói, Mường Lò được thiên nhiên ưu ái ban tặng nơi đây cảnh quan và thổ nhưỡng gây cảm xúc kỳ lạ cho bất kỳ ai dẫu đã nhiều lần đặt chân đến. Chỉ riêng điều ấy thôi cũng đã vô cùng hấp dẫn và thú vị. Những nhà nghiên cứu văn hóa Thái cho rằng, chính điều kiện tự nhiên nơi đây đã sản sinh ra người Thái với bề dày cùng những bí ẩn về văn hóa gắn chặt với đất, nước và mây trời xứ Mường Lò này. Chẳng thế mà Mường Lò được coi là cội nguồn của người Thái. Còn những văn nghệ sĩ thì ví Mường Lò như một cô gái đẹp lúc nào cũng ở tuổi xuân sắc. Thời điểm đẹp nhất để đến với Mường Lò là khoảng từ giữa tháng Chín đổ về giữa tháng Mười, khi khắp nơi là thu hoạch, no ấm. Đi giữa mênh mông biển lúa vàng hà hít lấy thứ hương thơm tinh túy của đất trời cho căng lồng ngực, thấm vào da thịt. Rồi cúi xuống dòng Thia nhấp ngụm “nước mắt tình yêu” (Thia trong tiếng Thái là nước mắt) không chỉ để tìm những bí ẩn về truyền thuyết dòng Thia, về tình yêu của đôi trai gái mà để cảm nhận sự dịu ngọt của tình yêu trong dòng nước mát lành ấy. Mỗi cây, mỗi bông hoa, mỗi viên đá, hạt cát ở đất Mường Lò đều mang trong mình những câu chuyện riêng thực thực, hư hư. Điều đó là làm nên một bản sắc văn hóa rất riêng có và bí ẩn của Mường Lò mà người khách cứ tự mình khám phá hết lần này đến lần khác mà chẳng thể kết thúc như dòng Thia chảy mãi. Để rồi không tìm kiếm tận cùng của sự bí ẩn ấy nữa mà hòa mình trong rộn rã tiếng khèn, những câu khắp Thái, rộn rã vui hội Cầu mùa, múa Chôm Chiêng và nồng nàn trong men rượu cần ấm áp tình người. Không chỉ có gạo trắng, nước trong và những lễ hội mang đầy bản sắc dân tộc, Mường Lò còn níu chân người đến bằng những điệu xòe cổ nồng say. Nếu đã một lần đến với Mường Lò, đắm chìm trong vũ khúc xòe Thái ta cảm nhận được sự quyến rũ khó lường của xòe, tay cầm tay quyện tròn quanh đống lửa hồng rực sáng. Xòe là nét văn hóa trong sinh hoạt cộng đồng tiêu biểu độc đáo của đồng bào các dân tộc Mường Lò - Nghĩa Lộ, nên người Thái vẫn hay hát rằng: “...Không xòe không vui Không xòe cây lúa không trổ bông Không xòe cây ngô không ra bắp Không xòe trai gái không thành đôi...” Vì thế, đối với người Thái, xòe là một món ăn tinh thần không thể thiếu trong mỗi cuộc vui và trong các lễ hội. Bao năm qua, điệu xòe đã được gìn giữ, song, điệu xòe ấy giờ đã “bước qua khỏi đèo Ách”, đi khắp mọi miền Tổ quốc theo những ký ức, những kỷ niệm tuyệt vời của bao người khách. Sức hút của xòe Thái phải chăng nằm ở sự nhịp nhàng, uyển chuyển của đôi chân theo nhịp khèn, trống rộn rã đến lúc cuồng nhiệt khiến du khách dễ hòa nhập, làm cho người lạ bỗng thành quen? Hay nằm trong men rượu nếp Mường Lò, mọi người vừa nắm tay nhau xòe quanh đống lửa, vừa rót mời nhau chén rượu? Hay ở cô gái Thái xinh đẹp, chàng trai Thái chất phác trong vòng xòe ấy? Hay đất trời Mường Lò đã làm nên điều kỳ diệu đó... Câu trả lời chẳng thể có như không thể tìm được tận cùng sự bí ẩn trong văn hóa Thái. Vì vậy, những du khách đã từng đến Mường Lò, khi ra về đều nhớ mãi những chén rượu thơm nồng, nhớ đôi bàn tay ấm áp của các cô gái, chàng trai người Thái trong những điệu xòe hoa, nhớ những âm thanh trầm bổng lôi cuốn mọi người đến với vòng xòe và nhớ lời nhắn nhủ tha thiết của các thiếu nữ Thái khi chia tay: “Mai xa rồi, trăng Mường Lò anh mang về xuôi”. Và nỗi nhớ ấy trở thành niềm thôi thúc cho người khách trở lại mang theo cả tình yêu về vùng đất này.