Người Phù Lá ở Yên Bái là một trong 13 dân tộc bản địa cùng cư trú lâu đời trên mảnh đất giàu bản sắc các giá trị văn hóa dân gian truyền thống của tỉnh Yên Bái. Dân tộc Phù Lá còn có tên gọi là Xá Phó, thuộc nhóm ngôn ngữ Tạng - Miến, ở nhà sàn loại nhỏ, cư trú chủ yếu ở xã Châu Quế Thượng, huyện Văn Yên, một số ít sinh sống ở các huyện Văn Chấn và huyện Yên Bình. Với dân số ít nhưng người Phù Lá lại có đời sống tinh thần khá phong phú và đa dạng. Trong đó phải nói đến lễ lên nhà mới (he-ì-xì-mờ-zu-né) là một nghi thức độc đáo, tích hợp nhiều yếu tố văn hóa bản địa với tri thức dân gian đặc sắc, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa dân gian các dân tộc Yên Bái.
Thiếu nữ dân tộc Phù Lá
Lễ lên nhà mới của người Phù Lá xuất phát từ phong tục cổ truyền và quan niệm dân gian khi trong nhà có người qua đời sẽ mang lại những điều xấu xa, đen đủi, do vậy để xóa bỏ những vận đen đó người dân phải bỏ nhà hoặc đốt nhà cũ đang ở chuyển tới một địa điểm mới và dựng nhà tại đó.
Nhà ở của người Phù Lá là nhà sàn, loại nhà sàn nhỏ, cột chôn với nhà to nhất có 4 gian, trung bình là nhà 2 gian, 3 gian, mỗi gian nhà của họ thường nhỏ vừa, không quá rộng. Nhà ở truyền thống của đồng bào thường có hai hàng cột, trước đây không thấy có nhà 3 hàng chân hay 4 hàng chân. Nhà ở của người Phù Lá Yên Bái thường không làm kiên cố, vững chãi lâu dài.
Để lựa chọn được chỗ đất làm nhà tốt, người Phù Lá không chọn tâm nhà, vị trí hướng, mà họ lại rất quan tâm tới vị trí đặt bếp lửa, vì bếp lửa có vai trò khá quan trọng trong đời sống của họ, nó được cháy liên tục từ ngày này qua ngày khác, do đó bếp lửa được đặt thẳng với “cửa ma” - một nơi quan trọng bậc nhất trong ngôi nhà của người Phù Lá, vị trí đất phải được thầy cúng tới xem và quyết định có lên dựng nhà và chọn nơi định đặt bếp lửa hay không.
Sau khi chọn được đất, lễ lên nhà mới là khá quan trọng và phải được xem ngày giờ khá cẩn thận, kiêng vào ngày chết của bố mẹ và những người anh em trong gia đình. Vì nghi thức quan trọng nhất của lễ he-ì-xì-mờ-zu-né là nghi thức cúng bếp mới và “cửa ma”, bếp và “cửa ma” bao giờ cũng đi với nhau và được đặt thẳng nhau trong nhà của người Phù Lá. Căn nhà khi được dựng xong, chủ nhà sẽ làm lễ he-ì-xì-mờ-zu-né. Nghi thức này phải do những thầy cúng giỏi trong làng thực hiện. Gia đình sẽ mời về cầu cúng để trước khi về ở nhà mới sẽ được tổ tiên và các thần thánh phù hộ, giúp đỡ và gặp nhiều may mắn. Thầy cúng lấy một ống nứa đựng nước mới, một ống gạo (mang ý nghĩa về một cuộc sống ấm no, đầy đủ), 3 lá trầu, 3 miếng vỏ trầu đặt ở một góc của bếp.
Trên 4 góc xà của gian nhà giữa, thầy cúng dùng 4 cum lúa vắt lên 4 góc xà với quan niệm nhà lúc nào cũng sung túc, mong muốn lúa ngô đầy nhà, mùa màng tươi tốt no đủ. Thầy cúng ngồi cúng trước “cửa ma” để mời tổ tiên của gia đình về ngự ở ngôi nhà mới kết hợp với việc cúng bếp mới. Ngoài thịt lợn, người dân còn phải mổ một con gà trống, dùng tiết gà với lông gà cắm lên vách “cửa ma”. Sau khi kết thúc nghi thức của thầy cúng, “cửa ma” đó coi như là chỗ linh thiêng nhất của gia đình.
Thầy cúng thông báo và mời tổ tiên của gia chủ về ngự, sau đó cầu xin thổ công và các thần thánh phù hộ và bảo vệ cho gia đình gia chủ. Kết thúc lễ cúng, người dân và gia chủ cùng múa xòe xung quanh bếp lửa đang cháy bập bùng để mừng cho một ngôi nhà mới với niềm hi vọng và khát khao về một cuộc sống mới ấm no, hạnh phúc hơn. Dân làng cùng uống rượu, ăn mừng và chúc phúc cho gia chủ, cầu mong mọi điều tốt đẹp nhất sẽ tới cho gia đình.
Ngày nay, nhà ở của người Phù Lá cố định và được làm vững chắc hơn, song nhiều giá trị văn hóa đặc sắc trong nghi lễ lên nhà mới vẫn được gìn giữ và phát huy trong cộng đồng dân tộc Phù Lá ở Yên Bái, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa dân gian các dân tộc Yên Bái trong thời kỳ hội nhập và phát triển.
3556 lượt xem
Ban Biên tập
Người Phù Lá ở Yên Bái là một trong 13 dân tộc bản địa cùng cư trú lâu đời trên mảnh đất giàu bản sắc các giá trị văn hóa dân gian truyền thống của tỉnh Yên Bái. Dân tộc Phù Lá còn có tên gọi là Xá Phó, thuộc nhóm ngôn ngữ Tạng - Miến, ở nhà sàn loại nhỏ, cư trú chủ yếu ở xã Châu Quế Thượng, huyện Văn Yên, một số ít sinh sống ở các huyện Văn Chấn và huyện Yên Bình. Với dân số ít nhưng người Phù Lá lại có đời sống tinh thần khá phong phú và đa dạng. Trong đó phải nói đến lễ lên nhà mới (he-ì-xì-mờ-zu-né) là một nghi thức độc đáo, tích hợp nhiều yếu tố văn hóa bản địa với tri thức dân gian đặc sắc, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa dân gian các dân tộc Yên Bái. Lễ lên nhà mới của người Phù Lá xuất phát từ phong tục cổ truyền và quan niệm dân gian khi trong nhà có người qua đời sẽ mang lại những điều xấu xa, đen đủi, do vậy để xóa bỏ những vận đen đó người dân phải bỏ nhà hoặc đốt nhà cũ đang ở chuyển tới một địa điểm mới và dựng nhà tại đó.
Nhà ở của người Phù Lá là nhà sàn, loại nhà sàn nhỏ, cột chôn với nhà to nhất có 4 gian, trung bình là nhà 2 gian, 3 gian, mỗi gian nhà của họ thường nhỏ vừa, không quá rộng. Nhà ở truyền thống của đồng bào thường có hai hàng cột, trước đây không thấy có nhà 3 hàng chân hay 4 hàng chân. Nhà ở của người Phù Lá Yên Bái thường không làm kiên cố, vững chãi lâu dài.
Để lựa chọn được chỗ đất làm nhà tốt, người Phù Lá không chọn tâm nhà, vị trí hướng, mà họ lại rất quan tâm tới vị trí đặt bếp lửa, vì bếp lửa có vai trò khá quan trọng trong đời sống của họ, nó được cháy liên tục từ ngày này qua ngày khác, do đó bếp lửa được đặt thẳng với “cửa ma” - một nơi quan trọng bậc nhất trong ngôi nhà của người Phù Lá, vị trí đất phải được thầy cúng tới xem và quyết định có lên dựng nhà và chọn nơi định đặt bếp lửa hay không.
Sau khi chọn được đất, lễ lên nhà mới là khá quan trọng và phải được xem ngày giờ khá cẩn thận, kiêng vào ngày chết của bố mẹ và những người anh em trong gia đình. Vì nghi thức quan trọng nhất của lễ he-ì-xì-mờ-zu-né là nghi thức cúng bếp mới và “cửa ma”, bếp và “cửa ma” bao giờ cũng đi với nhau và được đặt thẳng nhau trong nhà của người Phù Lá. Căn nhà khi được dựng xong, chủ nhà sẽ làm lễ he-ì-xì-mờ-zu-né. Nghi thức này phải do những thầy cúng giỏi trong làng thực hiện. Gia đình sẽ mời về cầu cúng để trước khi về ở nhà mới sẽ được tổ tiên và các thần thánh phù hộ, giúp đỡ và gặp nhiều may mắn. Thầy cúng lấy một ống nứa đựng nước mới, một ống gạo (mang ý nghĩa về một cuộc sống ấm no, đầy đủ), 3 lá trầu, 3 miếng vỏ trầu đặt ở một góc của bếp.
Trên 4 góc xà của gian nhà giữa, thầy cúng dùng 4 cum lúa vắt lên 4 góc xà với quan niệm nhà lúc nào cũng sung túc, mong muốn lúa ngô đầy nhà, mùa màng tươi tốt no đủ. Thầy cúng ngồi cúng trước “cửa ma” để mời tổ tiên của gia đình về ngự ở ngôi nhà mới kết hợp với việc cúng bếp mới. Ngoài thịt lợn, người dân còn phải mổ một con gà trống, dùng tiết gà với lông gà cắm lên vách “cửa ma”. Sau khi kết thúc nghi thức của thầy cúng, “cửa ma” đó coi như là chỗ linh thiêng nhất của gia đình.
Thầy cúng thông báo và mời tổ tiên của gia chủ về ngự, sau đó cầu xin thổ công và các thần thánh phù hộ và bảo vệ cho gia đình gia chủ. Kết thúc lễ cúng, người dân và gia chủ cùng múa xòe xung quanh bếp lửa đang cháy bập bùng để mừng cho một ngôi nhà mới với niềm hi vọng và khát khao về một cuộc sống mới ấm no, hạnh phúc hơn. Dân làng cùng uống rượu, ăn mừng và chúc phúc cho gia chủ, cầu mong mọi điều tốt đẹp nhất sẽ tới cho gia đình.
Ngày nay, nhà ở của người Phù Lá cố định và được làm vững chắc hơn, song nhiều giá trị văn hóa đặc sắc trong nghi lễ lên nhà mới vẫn được gìn giữ và phát huy trong cộng đồng dân tộc Phù Lá ở Yên Bái, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa dân gian các dân tộc Yên Bái trong thời kỳ hội nhập và phát triển.