Người Xá Phó (Yên Bái ) sống tập trung chủ yếu tại xã Châu Quế
Thượng huyện Văn Yên tỉnh Yên Bái. Người
Xá Phó có cách tính lịch riêng nhưng khi khớp lại thì lịch vẫn trùng với ngày
tết cổ truyền đầu năm giống như dân tộc Kinh. Tết mừng năm mới (Khui-xì-mờ) diễn ra đúng vào đầu tháng Một (tiếng Xá
Phó là Hơngnớbơ), lúc này việc thu hoạch lúa đã xong. Người Xá Phó ăn tết bắt
đầu từ ngày 30 tháng Chạp (âm lịch) đến hết rằm tháng Giêng, trong đó có 3 ngày
tết chính (mùng 1, mùng 2 và mùng 3), còn lại là tết con (từ ngày mùng 4 đến
ngày 15 tháng Một âm lịch).
Tết của đồng bào Xa Phó cũng giống như các
dân tộc anh em khác, cũng có thịt lợn, thịt gà, bánh chưng, rượu, mứt... nhưng
trong các lễ vật để cúng tổ tiên có nét khác với các dân tộc Kinh, Dao, Thái,
Tày, Mông. Trong lễ vật để sắp lên bàn thờ của người Xa Phó cúng tổ tiên chiều
30 tết phải có bánh chưng, thủ lợn, thịt gà, mứt tết và 3 chén rượu, 3 bát cơm,
3 đôi đũa, 1 chiếc đèn dầu kèm theo 1 khăn thêu đẹp, 1 bộ quần áo thêu của dân
tộc Xa Phó và 2 cây mía buộc đứng 2 bên bàn thờ...
Địa điểm tiến hành nghi lễ là khu sàn phụ đối diện với cửa chính ra
vào. Mâm cúng gồm có một con gà luộc, một bát
cơm, rượu và bạc trắng. Chủ nhà đọc lời cúng mời các ma ngoài nhà, ma đói về
uống rượu và cầu cho các ma trời đừng đến quấy rối mâm cúng tổ tiên của gia
đình.
Ngày đầu tiên của năm mới, lúc còn
tờ mờ sáng, bà chủ gia đình là người dậy thật sớm ra ngọn nước đầu nguồn hứng
đầy ống bương đem về nhà. Đây là một tập quán độc đáo của người Xá Phó, bởi họ
cho rằng, đầu năm phải có nước mới, tinh khiết về để trong nhà thì cả năm mới
gia đình mới khoẻ mạnh, sạch sẽ và thu được nhiều cái mới. Trên đường đi lấy
nước về, bà chủ nhà phải nhặt một viên đá cuội màu trắng về nhà ném vào chuồng
lợn để cả năm lợn to và nặng như đá. Sau đó, gia đình tiến hành làm lễ cúng tổ
tiên. Vị trí cúng là chiếc cửa sổ ma. Cửa ma là nơi thờ tổ tiên của người Xá
Phó được làm bằng vách liếp, hai bên có cắm hai chiếc lông gà.
Theo phong tục của người Xá Phó, cửa
ma phải đặt ở gian nhà giữa thẳng với bếp nấu ăn và nối với bếp nấu ăn bằng dát
sàn liền. Nếu cửa ma đặt lệch thì người trong nhà sẽ bị hồn ma của người đã
khuất làm cho ốm đau hoặc của cải trong nhà sẽ bị phát tán hết.
Sau khi mâm cúng chuẩn bị xong, bà
chủ nhà đọc lời khấn tổ tiên. Bên cạnh mâm cúng tổ tiên, chủ nhà còn dâng thêm
nhiều lễ vật khác gồm bánh và các loại cây trái trồng trong vườn như: mía,
chuối, chanh. Bánh cúng tổ tiên của người Xá Phó là bánh tày được phân biệt rõ
ràng với bánh ăn ngày tết qua cách buộc bánh. Bánh cúng được buộc theo kiểu
cuốn vặn dọc thân bánh, bánh để ăn ngày tết được buộc thành 3 nút xoắn. Số
lượng bánh cúng bắt buộc phải đủ chẵn 6, 8 hoặc 10 chiếc.
Trong ngày mùng Một đầu năm, người
Xá Phó cho rằng, nếu bản này sang bản khác chơi hay chúc Tết vào đầu năm thì
mọi của cải trong làng sẽ đi theo và làm cho bản mình bị đói kém suốt năm đó.
Do vậy, họ kiêng đi chúc tết vào ngày mùng một. Sau lễ cúng ngày mùng Một, chủ
nhà chọn lấy một ngày tốt để tiến hành nghi lễ vào vụ phát nương và săn bắn của
năm nay. Buổi sáng, chủ nhà tập hợp con cháu để dặn dò. Người Xá Phó quan niệm
rằng, sự thành bại của ngày đi làm đầu tiên trong năm mới sẽ ảnh hưởng đến công
việc của cả năm nên tất cả các thành viên trước khi lên nương đều chuẩn bị rất
đầy đủ.
Ngày mùng Hai, mùng Ba tết, dân làng bắt
đầu đến các bản chúc tết. Sau khi uống với nhau chén rượu, ăn miếng bánh, miếng
thịt và chúc nhau những điều tốt lành trong năm mới, gia đình sẽ tổ chức múa
xoè (Xình xi bá) và mời khách cùng tham dự. Bắt đầu cuộc Xình xi bá, người con
trai trưởng mời hai ông bà chủ nhà đứng ra làm chủ đám. Người làm chủ đám sẽ
được cắm 1 chiếc lông chim trên đầu. Tiếp theo, chủ nhà sẽ lấy khèn thổi một điệu
nhạc để mở đầu cuộc Xình xi bá, lần lượt các thành viên trong gia đình, từ ông
bà chủ đám đến các thành viên và khách mời cuốn vào điệu múa. Vừa múa người ta
vừa khấn cầu tổ tiên thần linh phù hộ cho gia đình một năm mới sức khoẻ, mùa
màng bội thu, trâu bò, lợn gà đầy chuồng.
Điệu múa Xình xi bá là hình thức
sinh hoạt mang tính tập thể có từ rất lâu đời của đồng bào Xá Phó, thể hiện tâm
trạng hân hoan, vui sướng của con người trong ngày lễ lớn, ngày trọng đại. Sau
khi điệu múa kết thúc, chủ nhà thực hiện nghi thức cuối cùng là phát lộc cho
con cháu và khách mời. Ai càng thu được nhiều cơm gạo của chủ nhà tung ra thì
năm đó sẽ được tổ tiên ban phát nhiều lộc.
Tới ngày mùng bốn tết, các bản làng
tưng bừng mở hội xuân. Nam
thanh nữ tú say sưa ru mình trong tiếng khèn, tiếng sáo, trong các điệu xoè...
Cùng với đó là các sinh hoạt văn hoá văn nghệ, các trò chơi dân gian truyền
thống của dân tộc như: hát đối đáp, đánh quay, bắn nỏ, chơi yến, ném còn... Các
trò chơi được kéo dài cho tới rằm tháng Giêng mới kết thúc.