Chi bộ Cộng sản đầu tiên của Yên
Bái ra đời ngày 7/5/1945 là một sự kiện
chính trị quan trọng, đánh dấu bước ngoặt của phong trào đấu tranh cách mạng ở
Yên Bái mở ra sự chuyển hướng phong trào đấu tranh của nhân dân trong tỉnh sang giai đoạn mới. Sự
kiện này có ý nghĩa chính trị, xã hội sâu sắc trong cuộc đấu tranh cách mạng,
là kết quả hoạt động của các cơ sở, các tổ chức Việt Minh. Đặt nền móng vững
chắc, tạo điều kiện tiến tới khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn tỉnh.
Trước khí thế cách mạng trong cả
nước đang ngày một sôi nổi, để chuẩn bị xây dựng lực lượng chuẩn bị cho khởi
nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân ngày 14/6/1945 các đồng chí lãnh đạo
khu căn cứ đã tổ chức cuộc mít tinh tại chùa Hiền Lương, quyết định thành lập
đội du lích Âu Cơ gồm 23 chiến sỹ, trang bị 11 khẩu súng trường, 01 khẩu súng
trung liên và vũ khí thô sơ. Ngay sau khi được thành lập, đội Du kích đã hành
quân vào làng Đồng Yếng (Trấn Yên) tổ chức học tập chính trị và quân sự. Ngày
20/6/1945, đội du kích bất ngờ nổ súng
tấn công tại làng Vần. Địch bị tấn công bất ngờ bỏ vũ khí, lực lượng vũ trang
kêu gọi địch đầu hàng và buộc tri phủ
Trấn Yên phải cam kết thực hiện ba việc: Thả hết tù chính trị đang bị giam giữ
ở Yên Bái, Trả tiền thuế đất mà nhân dân tổng Lương Ca đã nộp và Không được mang
quân đi đàn áp phong trào cách mạng. Ngày 25/6/29145, đội du kích tiếp tục
giành thắng lợi giòn giã tại Đèo Giang. Hai chiến thắng liên tiếp của đội du
lích Âu Cơ đã gây được lòng tin và ủng hộ của quần chúng nhân dân, hàng trăm
thanh niên xin gia nhập đội du kích, chỉ trong thời gian ngắn quân số của đội
du kích Âu Cơ đã lên tới 230 người.
Trước tình hình cách mạng trong nước
ngày càng lên cao, phong trào đấu tranh của công nông với các tầng lớp nhân dân
lao động Yên Bái cũng không ngừng lớn mạnh. Điều kiện để khởi nghĩa từng phần ở
các châu phủ, cơ sở đã chín muồi. Phạm vi hoạt động và khả năng lãnh đạo của
các chi bộ đảng không đáp ứng kịp thời
với bước phát triển của phong trào. Vì vậy ngày 30/6/1945 Ban Cán sự Đảng liên
tỉnh Yên Bái - Phú Thọ được thành lập.
Để kịp thời chỉ đạo phong trào cách
mạng, đầu tháng 7/1945, Ban Cán sự Đảng liên tỉnh Yên Bái - Phú Thọ đề ra các
chủ trương: Gấp rút xây dựng lực lượng chính trị, tổ chức các đoàn thể cứu
quốc, củng cố vững chắc khu căn cứ cách mạng từ đó mở rộng hoạt động ra các
vùng khác; Các đội du kích tổ chức thành các trung đội, chỉ để lại một bộ phận
nhỏ bảo vệ khu căn cứ còn phần lớn tiến vào Văn Chấn hoạt động tạo địa bàn đi
Than Uyên, Văn Bàn, Phù Yên. Trong hoạt động các trung đội vũ trang lấy tuyên
truyền xung phong làm chủ yếu, vận động, hỗ trợ nhân dân phá kho thóc của giặc,
thuyết phục chính quyền tay sai Nhật các cấp tự giải tán; Nhanh chóng thành lập
Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời ở các xã, khu căn cứ và các vùng mới giải
phóng, tổ chức du kích, tự vệ ở những nơi đó.
Qua đó, công cuộc chuẩn bị khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền đã phát
triển mạnh mẽ. Thực hiện chủ trương của Ban Cán sự, các lực lượng vũ trang đã
tổ chức thành 9 trung đội và nhận lệnh tiến vào Nghĩa Lộ theo 3 mũi. Mũi thứ
nhất qua làng Đồng Phú ra Đá Trắng; Mũi thứ hai qua Vần, Dọc tiến sang Ca
Vịnh; Mũi thứ ba theo đường Vần, Dọc, Mỵ.
Trước sức mạnh tấn công của lực lượng vũ trang cách mạng , lính bảo an ở các
đồn Lương Tàm, Ca Vịnh đã tìm cách rút chạy bỏ lại vũ khí. Lực lượng vũ trang
cách mạng hành quân đến đâu cũng được nhân dân hưởng ứng, ủng hộ.
Ngày 6/7/1945, xuất phát từ Ba Khe,
các đơn vị vũ trang tiến đánh vào Nghĩa Lộ, tịch thu toàn bộ giấy tờ của địch,
một máy chữ, 60 khẩu súng, 14 hòm đạn và 1.000 tấn thóc. Ngày 8/7/1945, Ủy ban Quân sự Cách mạng đã tổ chức một cuộc mít tinh tại trung tâm thị xã Nghĩa Lộ,
tại đây Ủy ban Quân sự đã công bố thành lập Ủy ban Nhân dân Cách mạng lâm thời
Châu Văn Chấn, đồng thời tuyên bố xóa bỏ bộ máy chính quyền tay sai Nhật. Mười
chính sách của Việt Minh được phổ biến
trong cuộc mít tinh và tuyên truyền rộng rãi xuống cơ sở. Đây là huyện đầu tiên
của Yên Bái và cũng là huyện đầu tiên của vùng Tây Bắc được giải phóng.
Tiếp đà thắng lợi, chính quyền cách
mạng ở hàng loạt các địa phương đã ra đời gồm: châu Lục Yên, phủ Yên Bình... Như
vậy chỉ trong vòng hơn một tháng (từ tháng 6 đến tháng 7/1945) quân và dân tỉnh
Yên Bái đã lật đổ toàn bộ chính quyền tay sai phát xít Nhật ở các châu, phủ,
thành lập chính quyền cách mạng của nhân dân. Quân Nhật và tay sai chỉ còn giữ
được thị xã tỉnh lỵ, tinh thần sa sút và dao động nghiêm trọng.
Ngày 13/8/1945, Ủy ban Quân sự Cách
mạng Yên Bái đã đề ra kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ. Ngày
15/8/1945, 4 đội vũ trang tập kết ở hữu ngạn sông Hồng (đối diện với thị xã)
chuẩn bị thuyền mảng, vũ khí vượt sông sang giành chính quyền ở tỉnh lỵ. Ngày
16/8/1945, cuộc đàm phán giữa ta với Nhật được tổ chức tại Dinh tuần phủ Trấn
Yên nhưng không thành công. Đêm 16 ngày
17/8/1945, được lệnh của Ủy ban Quân sự Cách mạng tỉnh, 4 trung đội vũ trang đã
vượt sông Hồng, đánh vào Trụ sở Bảo an tước vũ khí của giặc. Đêm 17/8/1945, Ban
Cán sự Đảng đã họp và kịp thời đề ra chủ trương đúng đắn giải quyết nhanh chóng việc giành chính quyền ở tỉnh lỵ.
Ban Cán sự đã quyết định huy động toàn
bộ lực lượng quần chúng vào thị xã đấu tranh làm áp lực chính trị hỗ trợ lực
lượng vũ trang giành chính quyền nhanh gọn.
Ngày 20/8/1945, một rừng người từ Chiến
khu Vần, Đông Cuông, Yên Bình và các vùng lân cận thuộc đủ các dân tộc, đủ mọi
tầng lớp tiến vào thị xã. Trước áp lực mạnh mẽ của cách mạng, Nhật buộc phải đề
nghị ngừng bắn và chấp nhận các yêu cầu đàm phán của ta, rút quân khỏi Yên Bái.
Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền của nhân dân các dân tộc Yên Bái hoàn toàn
thắng lợi.
Ký họa quang cảnh mít tinh chào mừng Cách mạng tháng
Tám thành công tại vườn hoa tỉnh lỵ Yên Bái sáng ngày 22 tháng 8 năm
1945
Sáng 22 tháng 8 năm 1945, Ban cán sự
Đảng tổ chức cuộc mít tinh quần chúng ở sân Căng thị xã Yên Bái có gần một vạn
người tham dự. Ủy ban Nhân dân Cách mạng lâm thời tỉnh Yên Bái làm lễ ra mắt
nhân dân; đồng chí Ngô Minh Loan là Chủ tịch, đồng chí Nguyễn Phúc là Phó chủ
tịch. Đồng chí Nguyễn Phúc, thay mặt Ủy ban Nhân dân Cách mạng lâm thời tỉnh
tuyên bố xóa bỏ chế độ thực dân phong kiến, công bố chính sách của Mặt trận
Việt Minh, kêu gọi nhân dân các dân tộc trong tỉnh đoàn kết ủng hộ, giúp đỡ
chính quyền cách mạng sẵn sàng đập tan mọi âm mưu của đế quốc và các thế lực
phản động, vượt qua mọi khó khăn gian khổ quyết tâm bảo vệ thành quả cách mạng,
từng bước xây dựng cuộc sống mới.
Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành
công đã tạo ra bước ngoặt lớn lao mở đầu thời kỳ phát triển rực rỡ của dân tộc. Đồng bào các
dân tộc từ thân phận nô lệ mất nước trở thành người làm chủ quê hương đất nước,
làm chủ vận mệnh của mình. Cùng với đồng bào cả nước, nhân dân các dân tộc Yên
Bái bước vào một kỷ nguyên mới. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chính phủ, Đảng
bộ, chính quyền, lực lượng vũ trang và nhân dân các dân tộc Yên Bái tự hào với
truyền thống vẻ vang, tăng cường đoàn kết, xây dựng cuộc sống mới, đạt được nhiều
thành tựu lớn trên các lĩnh vực xây dựng Đảng, củng cố chính quyền và các đoàn
thể, giữ vững nền quốc phòng - an ninh, đặc biệt trên lĩnh vực phát triển kinh
tế - xã hội.
Phát huy tinh thần Cách mạng tháng
Tám và Quốc khánh 2/9 cán bộ, đảng viên, chiến sỹ lực lượng vũ trang, nhân dân
các dân tộc Yên Bái đang ra sức phấn đấu dựng xây quê hương giàu mạnh, trở
thành tỉnh phát triển khá trong vùng trung du và miền núi phía Bắc.